Protjerivanja muslimana 

1830-1834.                      1862-1867.

Vijekovi koji su iza nas obilježili su balkanski prostor burnim i turbulentnim vremenima. U drugoj polovini 19. vijeka desio se jedan od najvećih egzodusa muslimanskog stanovništva iz prekodrinskih nahija Zvorničkog i Smederevskog sandžaka tj. tadašnje Kneževine Srbije koja je bila u formiranju. Ovo je bio jedan od tri egzodusa muslimana na Balkanu, koji se dogodio u kratkom periodu.

U aprilu 2017. godine navršilo se 150 godina od prisilnog protjerivanja posljednjih muslimana sa prostora današnje Srbije.

Protjerivanje muslimana iz Srbije 

podrazumijevalo je kontinuirano prisilno protjerivanje, iseljavanje i progon muslimana sa svojih vjekovnih ognjišta iz tadašnje tek formirane Kneževine Srbije (Smederevskog sandžaka) tokom dvije etape u periodu od 1830-1867. godine:

prva etapa protjerivanja muslimana odvijala se u periodu 1830-1834. godine,

a druga etapa u periodu 1862-1867. godine.

U prvoj polovini 19. vijeka Srbija je nakon dobijanja hatišerifa od strane sultana  Mahmuda II dobila status kneževine i bila je vazalna teritorija u odnosu na Osmansku carevinu. Istovremeno srpsko vodstvo je radilo na tome da unutrašnju autonomiju, koju je imalo prema osmanskim dokumentima, pretvori u samostalnu državu.

Bile su poduzimane razne organizirane akcije da se muslimani protjeraju sa područja pod upravom Kneževine Srbije, a naročito nakon dobivanja autonomije u okviru Osmanskog carstva,

tako da je masovnije protjerivanje muslimana započelo oktobra 1830. godine.

U novoformiranoj Kneževini Srbiji koja se uz pomoć velikih sila (Rusije, Francuske, Velike Britanije) teritorijalno širila na uštrb teritorija koji je većinski naseljen muslimanskim stanovništvom  (Turcima, Bošnjacima i Albancima) dolazi do masovnih prisilnih protjerivanja muslimanskog stanovništva iz novopripojenih krajeva, prvenstveno iz Smederevskog sandžaka, kao i spaljivanja muslimanskih sela i gradskih četvrti.

U više navrata, veliki broj muslimana različitog etničkog porijekla (Bošnjaka, Turaka i Albanaca) je iseljen iz prekodrinskih nahija Zvorničkog sandžaka u sastavu Bosanskog ejaleta i Smederevskog sandžaka to jest tzv. Beogradskog pašaluka1. Muslimani koji su uglavnom nastanjivali gradove su masovno protjerivani i ubijani od strane Srba. Istovremeno se u ispražnjena gradska naselja doseljava srpsko stanovništvo sa područja Šumadije i pravoslavno stanovništvo iz Crne Gore.

U ustancima koje su poduzimali Srbi u 19. vijeku, srpski ustanici sa sela krenuli su na gradove, zato što su oni bili oličenje osmanlijske vlasti i kulture. Tako je tokom Prvog srpskog ustanka 1804. godine, tursko i muslimansko stanovništvo, koje je predstavljalo većinu u mnogim gradovima današnje Srbije, protjerano iz zemlje.

Tada je Srbija započela istjerivanje muslimanskog stanovništva i sa najsjevernijih albanskih naselja (Jagodina) kako navodi i srpski historičar Vasa Čubrilović u svojim spisima: “albanski klin počela je Srbija kresati još u prvom ustanku, istjerujući najsjevernija naselja albanska još od Jagodine2.”

Sa povlačenjem osmansko-turske vojske odlazilo je i brojno muslimansko stanovništvo, različitog etničkog porijekla, koje u skladu sa svojim gorkim iskustvom nije smjelo da čeka novu, hrišćansku vlast i da se prepusti njenoj milosti i nemilosti.

Muslimansko stanovništvo je bukvalno nestalo iz kneževine Srbije do 1867. godine

Kao posljedica prisilnog iseljavanja muslimanskog stanovništva, oblast današnje uže Srbije, nekada naseljena muslimanskim stanovništvom, je danas naseljena gotovo isključivo srpskim pravoslavnim stanovništvom, osim dijela Sandžaka (Tutin, Novi Pazar, Sjenica i Prijepolje) i Preševske doline (Preševo, Bujanovac i Medveđa).

 Iako se često upotrebljava izraz “Beogradski pašaluk”, to je pogrešan izraz, jer kao takav nikad nije ni postojao. Postojao je samo Smederevski sandžak u čijem sastavu je bio i Beograd sa okolinom. Izraz je nastao kao plod prepiske Habsburškog carstva, pa iako netačan, kasnije se udomaćio u savremenoj historiografskoj literaturi i publicistici.

Sa džamijom, hanovima, hamamima, česmama, karavan sarajima i sahat kulom, Jagodina je imala status kasabe. Oko 1555. godine u Jagodini je podignuta Derviš-begova džamija, jedna od većih i ljepših džamija na Balkanu. Bila je sagrađena od tesanog kamena i opeke, dugačka 15 m, široka 10 m sa visokim minaretom. Džamija Derviš-bega u Jagodini je srušena 1928. godine.

Konačno protjerivanje muslimana iz Kneževine Srbije 1867. godine

Konačno iseljavanje tj. prisilno protjerivanje muslimana u Kneževini Srbiji, koja je još nominalno bila u sastavu Osmanskog carstva, dogodilo se 1867. godine. Ovo se činilo direktnim kampanjama istjerivanja stanovništva iz njihovih kuća, a vlada kneza Mihaila Obrenovića koji je slijedio politiku svoga oca Miloša Obrenovića, a koji je nastojao što prije iseliti sve muslimane iz Smederevskog sandžaka, je po dolasku na vlast u Srbiji 1860. godine vršila izrazitu agitaciju protiv Osmanskog carstva i muslimana uopće. Pod vladavinom kneza Mihaila Obrenovića izvršeno je potpuno etničko čišćenje područja današnje Srbije od muslimana.

Povodom ubistva jednog srpskog mladića na beogradskoj Čukur-česmi, 15. juna 1862. godine, došlo je do nereda u Beogradu, koje je u većini bilo nastanjeno muslimanskim življem. To je vrhunac napetosti koje izazivaju Srbi u nakani da se jednom zauvijek riješe muslimana. Srpsko pravoslavno stanovništvo je napalo muslimane, historijski su verificirane prave ulične borbe, te je Kneževina Srbija zatražila protjerivanje preostalih muslimana iz gradskih naselja i tvrđava koje nisu bile pod vlašću Kneževine Srbije, a za koje je ista imala pretenzije kako bi povećala još više svoj teritorij na štetu Osmanskog carstva i u cilju istjerivanja Osmanlija i muslimanskog stanovništva sa područja Balkana.

Velike sile (Austrija, Francuska, Rusija i Velika Britanija) jula 1862. godine sazvale su konferenciju u istanbulskom naselju Kanlidža, na azijskoj strani Bosfora, posvećenoj srpsko-turskim sukobima, koja je trebala da riješi problem dvojnosti pravnog sistema i sukoba koji su se događali u Smederevskom sandžaku.

Historijska je činjenica da su se ruska i francuska vlada dogovorile o zajedničkom nastupu u odbrani srpskih interesa. Kao rezultat održane konferencije zaključen je 4. septembra 1862. godine Protokol od 12 tačaka. Odredbama Protokola predviđeno je da se iz većih gradskih naselja i tvrđava (Beograd, Užice, Šabac, Kladovo (Fetislam), Smederevo, Sokol Grad)  koje su držali Osmanlije trajno protjeraju muslimani (Turci, Bošnjaci, Albanci, Lazi i dr.). Treba napomenuti da su Albanci činili skoro cjelokupno muslimansko stanovništvo u Smederevu, Ćupriji, Kladovu i Jagodini.

Kako je Osmansko carstvo u 19. vijeku bilo na svom zalasku, ono više nije imalo snage da sačuva svoj teritorij i većinsko muslimansko stanovništvo na njemu, pa je nemoćni sultan Abdul-Aziz 1867. godine donio ferman o predaji svih gradova sa većinskim muslimanskim stanovništvom (Beograda, Šapca, Smedereva, Kladova, Užica i Sokol Grada) u srpske ruke. Oni muslimani koji su htjeli ostati morali su se odreći vjere ili su se morali pisati kao „cigani“. Ako bi i to odbijali morali su napustiti Srbiju. Većina je morala pod prisilom otići sa svojih vijekovnih ognjišta. Protjerivane su i iseljavane čitave porodice iz sela i gradova koji su pripali novoformiranoj Kneževini Srbiji.

Hegemonistička velikosrpska ideja osvajanja tuđih teritorija naslanjala se na stavove u ideološkom spisu poznatom pod imenom „Načertanije“ koji je 1844. godine osmislio Ilija Garašanin, rodonačelnik srpskog velikodržavnog koncepta – temeljnog projekta protjerivanja  muslimana iz Kneževine Srbije i ostalih dijelova Balkana.

Iz starih spisa i historijskih dokumenata iz druge polovine 19. vijeka može se vidjeti da su muslimani nastanjivali velike dijelove današnje Srbije. Tako je u Beogradu 1862. godine bilo 2.328 zgrada i kuća, od čega 842 srpske i skoro dvostruko više muslimanskih kuća (1.486). Poslije nereda na ulicama Beograda 1862. godine narod je iz varoši, koja je vjerski i etnički bila pretežno muslimanska, bježao u beogradsku tvrđavu. Oko 600 muslimana našlo je utočište u njoj, a onda počinje masovno protjerivanje i iseljavanje muslimanskog stanovništva. 13. septembra 1862. godine u Beograd su stigli prvi parni remorkeri na koje su se ukrcavali protjerani muslimani varoši Beograda. Oni su otjerani zauvijek, najprije u Lom Palanku, a onda u Niš, Vidin, Brčko i dalje. Skoro niko nije bio pošteđen. Čak i oni koji su priložili svjedočenja da su lojalni građani morali su krenuti na ovaj put bez povratka. Protjerani su u susjednu Bosnu. Zna se da je 1862. godine iz Srbije iseljeno 8.000 „Turaka“, kako su Srbi nazivali lokalno muslimansko stanovništvo koje je bilo različitog etničkog porijekla, a preostalih više desetina hiljada muslimana morali su napustiti 1867. godine Beograd i ostale gradove, kada su oni definitivno predati na upravu srpskoj vlasti. 

Razorne posljedice istjerivanja iz svojih domova dočekali su i stanovnici Užica koji je pored Beograda bio izrazita muslimanska varoš sa „3.500 turskih i 600 srpskih kuća“ iz kojeg se jedan dio muslimanskog stanovništva iselio u Bosnu 1834. godine. Nastala je otimačina muslimanskih posjeda, dok su kuće protjeranih muslimana Srbi pretežno zapalili, a kako piše Vladimir Karić u Užicu je 1844. godine bilo 3.697 „Turaka“ i samo 707 Srba. Odjeci konferencije u Kanlidži osjetili su se brzo i u Užicu. Neposredno po završetku konferencije podmetnut je požar od strane Srba za što su optuženi muslimani, a požar je služio kao izgovor Srbima da požure sa protjerivanjem muslimana.

Po pisanju autora, muslimani Užica su vijest o predaji čaršije i svom iseljavanju u Bosnu čuli brzo nakon što je sultan presudio. Njihov put bio je već određen – Bosna. Srbija se tresla u snažnim emocijama radosti izazvanim protjerivanjem njihovih komšija muslimana. Osjećala je to kao trijumf svog historijskog sna da gleda ponižene muslimane kako napuštaju svoju rodnu grudu.

Muslimani Užica protjerani su u najvećem broju u Bosnu, Albaniju, Makedoniju i manji broj u Priboj. Zna se da je iz Užica protjerano blizu 3.000 odraslih muslimana i nešto više od 1.000 djece. Protjerani muslimani iz Užica, grada Sokola, sela Bučje, Gračanice, Aluge, Zakucani, Male, Donje Poštenje i drugih mjesta naselili su se u istočnoj i sjeveroistočnoj Bosni.

Nakon povlačenja Osmanlija sa teritorija koje se sada nalazilo pod srpskom kontrolom, dolazi do uništavanja islamskih vjerskih zdanja, a protjerivanje muslimanskog stanovništva nerijetko poprima razmjere vjerskih progona. Sve što je bilo muslimansko opljačkano je i posvojeno.

Protjerani muslimani naselili su se  u Bosni, Novopazarskom sandžaku, Kosovu, Makedoniji, Albaniji i ostalim dijelovima Osmanskog carstva.

Na području Bosne i Hercegovine naseljavali su se u kasabe pored Drine i Save na području Zvorničkog sandžaka (Bijeljina, Brčko, Gračanica, Kladanj, Odžak, Srebrenica, Tuzla, Vlasenica i Zvornik).

Zna se i da je na novom staništu u Bosni i Hercegovini osnovano šest kasaba:

Kozluk, Gornja Azizija (Šamac), Donja Azizija (Orašje), Brezove Polje, Kostajnica i Orahovo.

 Deset godina poslije, 1877. godine Srbija će poduzeti akciju osvajanja i protjerivanja muslimana sa područja Niškog sandžaka koje je obuhvatalo gradove i kasabe

Niš, Prokuplje, Leskovac, Vranje, Kuršumliju i koje je bilo naseljeno većinskim albanskim stanovništvom.

Prisilno protjerivanje muslimana iz Beograda

Osvojivši Beograd od Mađara augusta 1521. godine, Turci – Osmanlije su ga postepeno naseljavali i pretvorili u orijentalni grad, čija je panorama sa mnogobrojnim minaretima izdaleka oduševljavala mnoge evropske putnike i prolaznike tog doba.

Prema velikom osmanlijskom putopiscu Evliji Čelebiji, koji je boravio u Beogradu 1660. godine, Beograd (turski naziv grada je bio Veligrad / Dar-ul-Džihad) je tada imao oko 98.000 stanovnika, od kojih 21.000 nisu bili Muslimani.

U Beogradu je kako je i gore navedeno 1862. godine bilo 2.328 zgrade i kuće, od čega 842 srpske i skoro dvostruko više muslimanskih kuća (1.486). Srpski pisac i leksikograf Vuk Karadžić navodi da je početkom 19. vijeka Beograd imao 14 džamija.

Prema jednom turskom planu, beogradskog grada i varoši, koji potiče iz 1863. godine u kojem su ucrtane sve zgrade sa oznakom etničke pripadnosti njihovih vlasnika i 172 važnija razna objekta, nalazi se naznačeno i 13 džamija i tri tekije: Hasan-pašina džamija u Donjem gradu, Sultan Mehmeda džamija u Gornjem gradu, Sultan Mustafina džamija, Ali-pašina džamija, Bajrakli džamija (Čokadži hadži-Alijina), Reis-efendijina džamija, Laz-oglije džamija, Jahja-pašina džamija, Defterdarova džamija, Laz-hadži Mahmuda džamija, Kizlar-agina džamija, Bajram-begova džamija, Ejnehan-begova džamija (Batal džamija), Šejh Hasana-efendije tekija, Šejha Muhameda tekija, Šejh Hafiza Mehmeda tekija.

Iako su srpski kneževi Miloš i Mihailo Obrenović stolovali u Kragujevcu oni su poduzimali niz mjera da Turcima oduzmu Beograd i pretvore ga u svoje središte.

Protokolom Konferencije iz Kanlidže iz 1862. godine počelo je sistematsko protjerivanje muslimanskog stanovništva sa područja Beograda.

Posljednji muslimani su Beograd napustili 19. aprila 1867. kada je turski izaslanik, zapovjednik grada Ali Riza-paša predao na Kalemegdanu knezu Mihailu Obrenoviću ključeve grada Beograda i drugih gradova u Srbiji iz kojih se povukla osmansko-turska posada, čime je nakon 346 godina okončana duga osmanska vladavina u Beogradu, a koja je započela 28. augusta 1521. godine. Posljednji odred osmanske vojske napustio je Beograd 24. aprila 1867. godine, a dan kasnije grad je napustio i posljednji turski komandant beogradske tvrđave Ali Riza-paša.

Kao simbol osmanske suverenosti nad Srbijom ostala je turska zastava, uz srpsku, na zidinama Beogradske tvrđave Kalemegdan, koja će se po sticanju potpune nezavisnosti Srbije 1878. godine ukloniti sa tvrđave.

Narednih dana predani su srpskoj strani i gradovi Užice, Šabac, Smederevo, Kladovo (Fetislam) i Sokol Grad3.

Iseljenjem muslimanskog stanovništva iz Beograda započeo je kraj i beogradskih džamija, kojih je u to vreme preostalo oko petnaestak.

Felix Kanitz, austrijski putopisac, arheolog, novinar i ilustrator, koji je boravio u Beogradu u više navrata, boraveći u Beogradu 1861. godine navodi: ”U gradu i varoši bilo je 15 munara”. Isti pisac 1868. godine navodi ”noću bi slučajno eksplodirale mine rušeći džamije koje su ometale regulaciju”, te 1887. godine konstatuje ”od 15 beogradskih džamija zatekao sam još samo jednu „Bajrakli džamiju“ (džamiju sa bajrakom) u Jevremovoj ulici”, koju je podigao sultan Sulejman Veliki, gdje su se nekad skupljali hodočasnici koji su odlazili u Meku, izvaljenih prozora i vrata, prepuštenu propadanju“.

Pored ostalog Felix Kanitz je napisao: 

”Usred hrišćanskog Beograda stajala je Batal-džamija kao neosporno najljepša turska građevina u Srpskom vilajetu, usamljena i veličanstvena, kao da žali za sjajnim danima Polumjeseca kojeg se još sjećala. Međutim, ubrzo nakon odlaska Turaka-Osmanlija (1867. godine), stara Batal-džamija je 1869. godine, po naređenju namjesnika Milivoja Petrovića Blaznavca, sravnjena sa zemljom“.

Od brojnih džamija, mesdžida, tekija, medresa, mekteba, turbeta, bolnica, kapija, vodovoda, česmi, mostova, puteva, bezistana, karavansaraja, hanova koji su vijekovima krasili Beograd, poznato je da je danas u Beogradu sačuvano samo nekoliko objekata tursko-islamske graditeljske arhitekture: Bajrakli džamija (Čokadži hadži-Alijina), Damad Ali-pašino i Šejh Mustafino turbe, Donjogradski hamam, Sokolovića česma, Pašina česma, Topčiderska česma, Čukur česma.

Iz svega navedenog možemo vidjeti da su vremenom poslije protjerivanja muslimana porušene sve preostale beogradske džamije, osim jedne, Bajrakli džamije, čiji se minaret i danas uzdiže na Dorćolu, najstarijem beogradskom naselju.

Ovako je Beograd neslavno doživio sudbinu poput ranijih gradova Granade, Kordobe, Malage, Budima, Egera, Pečuha, Temišvara, Osijeka, Slavonske Požege, Iloka, Knina, Drniša, Udbine kao i mnogih drugih gradova srednje Evrope u kome su pod utjecajem ”civilizirane” Evrope prije 300 godina porušeni svi muslimanski objekti osim malih izuzetaka.

O muslimanskom prisustvu u Beogradu do dana današnjeg su ostali da svjedoče turski toponimi – nazivi mjesta pojedinih dijelova Beograda, kao što su: Topčider, Kalemegdan, Đeram, Terazije, Bulbulder, Karaburma, Tašmajdan, Dorćol, Avala, Savamala (Sava mahala), Pašino brdo, Rospi ćuprija, Vezirovo brdo, Torlak, Ćalije, Čubura, Neimar, Dedinje (Dedino brdo).

3 Sokol-Grad je grad u zapadnoj Srbiji u blizini Ljubovije. Bio je neosvojiv sve do 1862. godine kada su ga Turci pod pritiskom svjetskih sila predali Srbima koji su ga srušili. Grad je nakon odlaska osmanske vojske i posade miniran i dobrim dijelom uništen.

4 Za vrijeme Osmanskog carstva na mjestu današnje Narodne skupštine u Beogradu nalazila se Batal-džamija (Ejnehan-begova džamija) koja je bila centralna/glavna džamija u Beogradu. Bila je najljepša i najveća džamija tog perioda u Beogradu i mjesto u čijoj su neposrednoj blizini sahranjivani viđeniji Turci. U arhitektonskom pogledu bila je to monumentalna građevina koja se isticala svojom masivnošću i veličinom. Srušena je 17. maja 1869. godine.