U Sarajevu (općine Stari Grad, Centar, Novo Sarajevo i Novi Grad) trenutno je 125 džamija, od čega ih je u Starom Gradu 67, u općini Centar 20, u Novom Sarajevu 12 i u Novom Gradu 26. Do 1996. godine u Starom Gradu bile su 62 džamije, u općini Centar bilo ih je 13, u Novom Gradu tri, a u Novom Sarajevu samo dvijeU Sarajevu nije bilo mnogo monumentalnih građevina, primjećuje Behija Zlatar u knjizi Zlatno doba Sarajeva, s obzirom na to da se gradilo po načelu “sve za čovjeka i u odnosu na njega”. To ne znači da u gradu nije bilo vrijednih arhitektonskih ostvarenja, već da se monumentalnost ogledala u estetskom skladu elemenata konstrukcije jednog objekta, a ne u njegovoj veličini. “Među monumentalnim građevinama podignutim u Sarajevu najveći broj bile su džamije. Naime, Turci su, čim bi osvojili neko mjesto, ili kad bi osnovali potpuno novi grad, među prvim objektima podizali džamije, oko kojih se formiralo naselje”, piše Zlatar, ističući da se i Sarajevo razvijalo upravo na osnovu ovog principa.
“Prije dolaska Osmanlija, na području današnjeg Sarajeva nije se bio razvio nijedan veći trg, a kamoli grad. Nastanak Sarajeva, dakle, vezan je za dolazak Osmanlija, a osnove budućeg šehera, glavnog grada Bosanskog sandžaka, kasnije pašaluka, postavio je Isa-beg Ishaković”, objašnjava Zlatar. Najznačajniji izvor za proučavanje nastanka Sarajeva jeste upravo Isa-begova vakufnama iz 1462. godine, a ta se godina smatra godinom osnivanja Sarajeva. U njegovoj se vakufnami Sarajevo naziva kasabom, što znači da je Sarajevo imalo džamiju i naselje oko te džamije, kao i čaršiju i sedmični pazar na njoj.
STO DŽAMIJA U PRVIH STOTINU GODINA SARAJEVA
Džamiju, odnosno mesdžid, zbog koje se Sarajevo još 1462. smatralo kasabom, podigao je upravo Isa-beg Ishaković 1457. godine i formalno je poklonio i nazvao po sultanu Mehmedu Fatihu. Taj je mesdžid poslije pretvoren u džamiju koja je bila državna. Godine 1462. Isa-beg je podigao i tekiju na Bentbaši koja se sastojala od “tri kuće, jedne staje, jednog ograđenog dvorišta i ostalog što joj treba i za svoga života uvakufio je da služi kao tekija i konačište siromašnim muslimanima koji su učenjaci, sejjidi, ratnici i putnici-namjernici”, navodi se u vakufnami. Pored toga, podigao je i han, odnosno karavan-saraj, most na Miljacki, vodovod i hamam – što su bile više nego dobre osnove planirane urbanističke gradnje. Kako je sam grad nastao oko džamije, tako su i sarajevske mahale najčešće nastajale oko džamija. U periodu nešto dužem od jednog stoljeća postojanja Sarajeva, broj džamija u njemu prešao je stotinu.
U uvodnom dijelu teksta Džamija Hodže-Kemaludina u Sarajevu (1940) historičar Hamdija Kreševljaković pravi kratak presjek broja džamija kroz historiju Sarajeva. Kreševljaković ističe da je Sarajevo u prvim desetljećima 17. stoljeća dostiglo svoj vrhunac u razvoju te je u to vrijeme imalo i najviše džamija. “Tada su bile 104 džamije. Na desnoj obali Miljacke bilo je 67, a na lijevoj 37 džamija. Jedna je džamija (Tabačka) bila bez munare, 45 ih je bilo s kamenom, a ostale s drvenom munarom. U 3 džamije bila je kamena munara s lijeve strane”, piše Kreševljaković.
Znameniti putopisac Evlija Čelebija, putujući Bosnom sredinom 17. stoljeća, tačnije 1660. godine, u Sarajevu bilježi 177 džamija i oko 17.000 kuća. Ipak, i Hazim Šabanović, priređivač Čelebijinog Putopisa objavljenog u Sarajevu 1967. godine, upozorava na problematičnost ove brojke, tvrdeći da u Sarajevu u to vrijeme nisu mogle biti više od 104 džamije. Tokom pohoda Eugena Savojskog na Sarajevo 1697. godine u gradu su uništene 92 (po nekim izvorima 94) džamije, što djelomično, što potpuno. Kreševljaković navodi da su “dobri ljudi” obnovili uništene džamije, a da samo tri džamije nisu obnovljene, i to: Bostarića na Džeki, Demina pod Hamzaninim grobljem i Kartalova na Budakovićima. “Prvih godina 19. stoljeća propade džamija Kadije Ahmeda na Kršilovcu uslijed eksplozije baruta u tvrđavi. Tako u Sarajevu ostade ravno stotina džamija. Nešto prije okupacije sagradio je Odobaša jedan mesdžid kraj današnje Električne centrale. Tako se u ovom šeheru 1878. učio ezan na 101 džamiji”, piše Kreševljaković.
Tokom austrougarske uprave (1878–1918) potpuno je propalo osam džamija. “Četiri su izgorjele u požaru 1879., dvije su oborene iz meni nepoznatih razloga, Odobašin je mesdžid propao pri regulaciji potoka Koševo (1894), a jedna je oborena jer je bila trošna, a u mahali je nestalo muslimanskog stanovništva”, navodi Kreševljaković.
“DOĐE BRE, UZE SVE”, ALI I ZASLUGOM VAKUFSKE UPRAVE
Broj džamija u Sarajevu naglo opada od 1918. godine, tj. od uspostave Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca. Između 1918. i 1930. godine porušeno je i u druge svrhe pregrađeno nekoliko džamija. Godine 1919. Halać Davudova džamija pretvorena je u magacin, a 1927. Dudibulina na Mejtašu u dućan i stan. Sahtijandžina džamija u Mis Irbinoj ulici oborena je 1920. godine, a godinu poslije i Ojandžina na Zelenom mejdanu. “Od 1920. polagano propada Haradžina u Hadžabdinci. Da Magribiju nije zadesila sudbina Haradžine džamije, zasluga je slavnog engleskog učenjaka Thomasa Arnolda, koji je skrenuo pažnju vakufskoj upravi na njenu umjetničku vrijednost. I prije posjete Arnoldove Sarajevu upozoravali su neki naši ljudi vakufsku upravu, ali je to bilo uzalud”, piše Kreševljaković.
Do 1936. godine nestale su još dvije džamije. Najprije je 1933. godine porušena Tavil h. Mustafina džamija, a onda i Kadi Bali-efendijina, na čijem je mjestu sagrađena zgrada ženske medrese. Prvog marta 1936. godine srušena je Skenderija. Bila je to prva pod kubetom sagrađena džamija i neizmjerno lijep spomenik arhitekture. Sagrađena je 1517. godine, a Kreševljaković ističe da je porušena “krivnjom vakufske uprave”. Hadži Hasanaga Nezirhodžić htio je restaurirati Skenderiju 1922. godine kako bi se sačuvao ovaj spomenik kulture prvi tog tipa u Sarajevu, ali to nije dopustio Vakufski odbor.
Nijazija Koštović u knjizi Sarajevo između dobrotvorstva i zla navodi da su vlasti u vrijeme Kraljevine Jugoslavije tvrdile da je olovna kupola preteška te da je treba zamijeniti bakarnom. “Tako je s kupole skinuto olovo, a da nikad nije postavljen bakarni lim, te se nakon izvjesnog vremena, uslijed oborina, srušila kupola, a 1935. (Kreševljaković kao datum rušenja navodi 1. mart 1936, op. a.) i sama džamija, tako da je samo ostala kamena munara. Munara je stršila bez džamije sve do 1960., kad je i ona porušena, da bi se na tom prostoru sagradio Sportsko-rekreacioni centar Skenderija”, navodi Koštović. Zanimljivo je da je kamen s munare Skender-pašine džamije upotrijebljen za izgradnju munare na džamiji u Hrasnom.
Tu nije bio kraj urbicidu koji se provodio pod nadzorom vakufske uprave. “Godine 1937. srušena je Nalćadžića džamija na Banjkom Brijegu; 1938. Kemalbegova u Koševi, Jakub‑pašina u Magodi, Hadži Idrisova u Žabljaku, a 1939. Hasan Pehlivanova u Podtekiji. (…) Krajem marta 1940. izdao je fetva-emin fetvu da se obori džamija Džano-zade na Ašikovcu kao sklona padu”, piše Kreševljaković, ističući da u trenutku nastanka njegovog teksta, godine 1940., u Sarajevu postoji još pet napuštenih i zatvorenih džamija. “Prema tome su u Sarajevu još 73 džamije”, objašnjava Kreševljaković.
Godinu pred okupaciju Jugoslavije u Sarajevu je srušena još jedna džamija, ona Havadže Ćemaludina (Kemaludina) u ulici Ferhadiji, iza vakufskog nebodera, i to 1940. godine, ubrzo nakon publiciranja spomenutog Kreševljakovićevog rada. Kreševljaković je čak spominje u svom radu i kaže da je o toj džamiji “vakufski odbor na tajnoj sjednici 28. marta 1940. donio zaključak da se sruši”, te ističe da ona “služi i danas svojoj svrsi”. Ipak, nakon publiciranja Kreševljakovićevog rada u časopisu El-Hidaje, Havadže Ćemaludinova džamija je porušena, a na njenom mjestu dovršena je, sedam godina poslije, izgradnja vakufskog nebodera. Zanimljivo je da tokom Drugog svjetskog rata u Sarajevu, uslijed ratnih djelovanja, nije srušena nijedna džamija.
KOMUNISTI SU BILI MILA MAJKA ZA ONE PRIJE NJIH
Uprkos rasprostranjenom mišljenju, posebno u bošnjačkoj društvenoj zajednici, da je najviše sarajevskih džamija srušeno u vrijeme komunizma, treba istaknuti da, na osnovu dostupnih podataka i izvora (Koštović, Mujezinović, Zlatar), možemo tvrditi da je od 1945. godine do raspada Jugoslavije srušeno ukupno šest džamija, ne računajući spomenutu munaru Skender‑pašine džamije. Vakufski odbor pri Islamskoj zajednici porušio je od 1919. do 1940. godine 23 džamije, što je četverostruko više u odnosu na komuniste. Treba uzeti u obzir da je vakufski odbor 23 džamije porušio u periodu od samo 21 godine.
Hadži hafiz Halid ef. Hadžimulić u jednoj svojoj hutbi iz 2003. godine spominje desetak džamija srušenih u komunizmu, te ulogu koju je odigrao Mujaga Merhemić u sprečavanju daljnjeg rušenja džamija: “Za vrijeme komunističkog režima srušeno je desetak džamija. Nakon desetak godina vladavine, sjetili su se da bi nekog trebalo upitati. Ondašnji predsjednik vakufskog sabora Sulejman-beg Filipović pozvao je Hadži Mujagu Merhemića. Pozvao ga je u vakufsku direkciju na razgovor. Kad se vratio s tog razgovora, kaže meni kad smo prolazili preko Latinske ćuprije šta im je rekao: ‘Ako mislite saradnju s muslimanima, ne smije se više oboriti nijedna džamija’”, kazao je Hadžimulić, istaknuvši da poslije tog Hadži Mujaginog nastupa nije srušena nijedna džamija u Sarajevu. Doista, od šest sarajevskih džamija srušenih u vrijeme komunizma, o kojima imamo dostupne podatke, posljednji je srušen Bagdadijev mesdžid na Bistriku, i to 1953. godine. Ovo vrijedno Hadžimulićevo svjedočanstvo zabilježio je Šaban Gadžo, jedan od ponajboljih poznavalaca kulturne historije Sarajeva i Bosne i Hercegovine.
Nakon dolaska komunista na vlast, prvo je srušena Kalin hadži Alijina džamija, smještena pokraj Narodnog pozorišta. Ova džamija, sagrađena početkom 17. stoljeća, u izvorima se prvi put spominje 1608. godine. Porušena je 1947. godine, a u njenom je haremu sagrađena vojna stambena višekatnica ispred koje je “oformljena parkovna površina”, kako navodi Koštović. Godine 1950. porušen je Halač Davudov mesdžid na uglu ulice Konak, sagrađen polovinom 16. stoljeća, kako bi se na tom mjestu sagradila stambena zgrada. Iste je godine sravnjena sa zemljom džamija Hadži Isa. Sagrađena krajem 16. stoljeća, ova kamena džamija većih dimenzija porušena je da bi se na njenom mjestu sagradila vojna stambena zgrada.
Džamija Abdul Halimage u Mutnom Potoku, prvi put u pisanim tragovima spomenuta 1528. godine, srušena je 1952. godine. Tad je i mezarje ekshumirano, a cio prostor džamije s haremom pretvoren u park. Nakon dvije decenije, na ovom je prostoru sagrađen neboder. Godine 1952. srušen je i mesdžid muftije hadži Sulejmana na Babića bašči. Munara ovog mesdžida sagrađenog na prijelazu s 16. na 17. stoljeće srušena je još 1933. godine, a dvadeset godina poslije porušen je i sam mesdžid. Posljednja od šest džamija srušenih u Sarajevu u vrijeme komunizma jeste već spomenuti mesdžid šejha Bagdadija na Bistriku. “Spadao je među ljepše mahalske mesdžide veličine 7 x 7 m s lijepo izrađenom drvenom munarom ukrašenom kasetiranim daščicama”, navodi Koštović. Danas se na mjestu Bagdadijevog mesdžida nalazi automehaničarska radionica.
OD MARIJIN-DVORA DO HRASNICE BILO JE SAMO NEKOLIKO DŽAMIJA
Tokom agresije na Bosnu i Hercegovinu od 1992. do 1995. godine počinjen je nezapamćen urbicid. Posebno su stradali vjerski objekti Islamske zajednice. Prema zvaničnim podacima Islamske zajednice u BiH, tokom rata “potpuno je srušeno 614 džamija”, te 218 mesdžida, 69 mekteba, 4 tekije, 37 turbeta i 405 drugih vakufskih objekata. Na teritoriji pod kontrolom Vojske Republike Srpske srušene su 534 džamije, a na teritoriji koju je kontroliralo Hrvatsko vijeće obrane 80.
Na području Sarajeva skoro su sve džamije bile oštećene, a neke od njih i uništene. Magribiju je srpski agresor bio gotovo razorio u maju 1992. godine, a munaru joj potpuno srušio. Ipak, Magribija je obnovljena već 1993. godine, kad su na njoj izvršene nužne opravke i tako sačuvana konstrukcija džamije.
Od 1990. do 1996. godine u Sarajevu je podignuto 10 novih džamija, tako da je 1996. godine u gradu bilo ukupno 80 džamija, iako je velika većina njih bila znatno oštećena. Tačnije, lakša ili teža oštećenja (uz nekoliko slučajeva rušenja munara) pretrpjele su 73 sarajevske džamije. U godinama nakon agresije sve su obnovljene.
Prema podacima koje je Medžlis Islamske zajednice Sarajevo ustupio časopisu Stav, trenutno na području kantona Sarajevo ima 198 džamija. Na području Sarajeva (općine Stari Grad, Centar, Novo Sarajevo i Novi Grad) trenutno je 125 džamija, od čega u Starom Gradu 67, općini Centar 20, Novom Sarajevu 12 i Novom Gradu 26 džamija. Od toga su 1996. godine u Starom Gradu bile 62 džamije, a do danas je sagrađeno još 5 novih; u općini Centar je bilo 13, a do danas je sagrađeno 7 novih; u Novom Sarajevu bile su 2, a do danas je sagrađeno 10 novih; i u Novom Gradu su bile 3, a do danas su sagrađene još 23 nove džamije. To znači da je u Sarajevu od 1996. godine do danas sagrađeno ukupno 45 novih džamija, iako se nekim “analitičarima” priviđa da je u ovom gradu u tom periodu niklo na stotine džamija.
Ne treba zaboraviti da je Sarajevo polovinom 16. stoljeća, u svom zlatnom dobu, imalo 104 džamije, a da su granice grada bile dobrim dijelom smještene unutar granica današnje općine Stari Grad i dijelova općine Centar. Krajnja džamija na zapadnom kraju grada bila je polovinom 16. stoljeća Magribija, smještena na Marijin‑Dvoru. To svjedoči i njeno ime, nastalo od arapske riječi magrib, što znači zapad. Kako se grad širio prema zapadu, tako je ova džamija ostajala sve više u unutrašnjosti Sarajeva, tako da je danas u strogom centru grada.
Kako bi se dobila cjelovita slika o broju džamija, u obzir treba uzeti i broj stanovnika u Sarajevu. Prema podacima iz opširnog popisa Bosanskog sandžaka, u Sarajevu je 1604. godine bilo 10.871 domaćinstvo, što u prosjeku znači da je postojala jedna džamija na svaka 104 domaćinstva. Prema popisu stanovništva iz 2013. godine, u Sarajevu je broj domaćinstava iznosio 103.426, što znači da postoji jedna džamija na svakih 827 domaćinstava.
Razloge zbog kojih povećanje broja stanovnika nije pratilo i povećanje broja džamija treba tražiti u činjenici da se u Sarajevu tokom komunističke vlasti nisu podizale nove džamije, a da je u tom periodu grad naseljen najviše u svojoj dugoj historiji. Stoga i podizanje novih džamija nakon 1995. godine nije nikakvo obilježavanje teritorija, kako neki žele predstaviti, već zadovoljavanje potreba vjernika u dijelovima grada izgrađenim i naseljenim u vrijeme SFRJ, a na kojima se nisu gradile džamije. Zbog toga i jeste najveći broj novoizgrađenih džamija smješten u općinama Novi Grad i Novo Sarajevo. Također, neutemeljeni su i nesmisleni prigovori da se, “umjesto džamija, trebaju graditi fabrike”, jer se novac za džamije ne izdvaja iz budžeta niti je dio stranog investiranja u ekonomiju. Džamije su gradili i grade ih vakifi, dobrotvori i Islamska zajednica.
U Novom Gradu je 1991. godine 68.000 muslimana na raspolaganju imalo tri džamije
Prema popisu stanovništva iz 1991. godine, u općinama Stari Grad, Centar, Novo Sarajevo i Novi Grad, općinama koje danas čine Sarajevo, živjela su 176.124 vjernika islamske vjeroispovijesti. Na svaku džamiju dolazilo je po 2.200 vjernika. U Starom Gradu na 634 muslimana postojala je jedna džamija, a u Centru na svakih 2.856. Na svaku džamiju u Novom Sarajevu te su godine bila 15.922 vjernika islamske vjeroispovijesti, a u Novom Gradu čak 22.604 muslimana mogla su kucati na vrata jedne džamije, odnosno njih 67.813 u ovoj općini imalo je za molitvu na raspolaganju tri džamije.
Broj muslimana u Sarajevu povećao se od 1991. do 2013. godine za 28%. Prema popisu iz 2013. godine, u gradskim općinama Sarajeva živjelo je 225.088 muslimana. Za molitvu su na raspolaganju imali 125 džamija, odnosno, na svaku džamiju dolazilo je po 1.800 vjernika. U Starom Gradu bilo je 497 muslimana po jednoj džamiji, u Centru 2.123, u Novom Sarajevu 4.039, a u Novom Gradu 3.881.
KAKO JE HADŽI HAFIZ HALID EF. HADŽIMULIĆ
OD RUŠENJA SPAŠAVAO SARAJEVSKE DŽAMIJE
Hadži Hafiz bio je veliki borac za džamije, ne samo da se brinuo za one na zemlji već je i one davno srušene i zatrpane vadio iz zemlje. Očit primjer toga jeste Bakar-babina džamija na At Mejdanu, Kalin hadži-Alina kod Narodnog pozorišta i Jakub-pašina džamija na uglu Megare i Magode ulice. Za ovu posljednju, koju je često spominjao, bio je moralna podrška porodici Čeljo, najzaslužnijoj za njenu obnovu (2008). Ako se tome doda i obnovljena Mevlevijska tekija na Jekovcu, onda ćemo dobiti jasnu sliku o Hadži Hafizu kao onom ko je budno bdio nad svim islamskim objektima.
Sam je govorio da pamti 31 džamiju nestalu za njegovog života, a rušene su i prije njega. Od toga su ih desetak srušili komunisti, jedan broj Austro-Ugarska, a dobar dio i vakufska direkcija. Hadži Hafiz je i druge podsticao da pokažu takvu brigu za džamije, a kada bi naišao na nečiji odziv, u zvijezde bi ga okivao. Tako i jednog svog prijatelja, Nasiha Cerića, koji nije bio vjerski službenik, već uposlenik “Energoinvesta”, a koji je sam spasio dvije džamije: Kalin Bali džamiju na Čekaluši (1948) i Rogo-zade džamiiju u Vinogradu (1950), a s Hadži Hafizom i dvojicom njihovih odanih prijatelja još dvije: Dajanli h. Ibrahim džamiju na Gorici i Sarač h. Hajdar džamiju u Gornjoj Saračevoj (1961). Taj junak, govorio je Hadži Hafiz za Nasiha, sa svoja tri mlada sina čuda je činio spašavajući džamije. On je 1955. godine počeo graditi svoju kuću, ali je skupljeni materijal prvenstveno trošio za popravak džamija, i to onda kada je bilo vrlo teško doći do građevinskog materijala.
Zanimljivo je Hadži Hafizovo kazivanje o spašavanju Dajanli h. Ibrahimove džamije na Gorici, koja je bila pretvorena u štalu, pa su on i Nasih Cerić s još dvojicom svojih prijatelja po noći išli, očistili je, odvezli sijeno i đubre, postavili nove podove i uveli struju, pa se te godine u njoj proučio mevlud i klanjala teravija.
Komunisti bi, čim vide da se jedna džamija ne otvara, odmah poletjeli da je sruše, pa je Hadži Hafiz jedne prilike, kad je do njega došao haber da se komunisti raspituju za neke džamije, to razumio kao prijetnju rušenjem, te je, kako je govorio, morao izmišljati imame i mujezine da bi im zamazao oči i preduhitrio ih u njihovoj namjeri. A brinuo se posebno za svoje dvije mahalske džamije: Sarač Ismailovu u istoimenoj ulici i Kasum-Ćatib džamiju na Pehlivanuši, za koju ga veže i babin amanet.
